Korkunun Kabulü Üzerine

Bu araştırmada tasanın birinci varoluşuna dair inanışlardan yola çıkılarak, derdin psikolojideki yeri, şahısların bu telaş kavramını nasıl deneyimledikleri ve asıl kaynaklarının ne olduğu ve en nihayetinden kabul edebilebilen tasa kavramına dair mevzulara değinilecektir. Telaşın çıkış anlarına bakarken ruhsal açıdan biroldukça yaklaşımın tariflerine değinirken varoluşuna bakarken bilhassa ideoloji ve varoluşçu kanılar de göz önünde bulundurularak açıklanmaya çalışılacaktır. kararında varmak istediğimiz nokta aslında telaşın var olduğu bu hayatta kaygını deneyimleme halimiz nedir bunu kabul edebildiğimiz anda yaşadığımız his hala korku iken bize hissettirdiği rahatsızlığın nasıl ortadan kaldığı üzerine daha fazla araştırmalar yapılmasına teşvik sağlamak.

Kaygı

Kaygı ile ilgili bir araştırma yapmaya karar verdiysek şayet insanı merkeze alan birinci filozoflara kadar gitmemiz gerekir. Sokratesten başlayan insanı anlamaya çalışma isteği, periyotlar uzunluğu farklı kültürler farklı tarihlerde devam etmiştir. Korkuyu yüzseneler boyunca filozofların, düşünürlerin paikologların üzerine konuştuğu, tartışmaların, araştırmaların konusu olmuştur. Freud ile başlayan insan psikolojisinin yarattığı psikoz ve nevrozların, biliş açısından açıklanmaya çalışması aslında ideoloji tarihi boyunca konuşulan konulardan fazlaca uzak değildir. Dindar varoluşçu filozoflardan Soren Kierkegaar, Tasa Kavramı kitabında yasak kavramı ile bilişte birinci defa tasanın ortaya çıktığına değinir. Korkunun var oluşu aslında insanlığın benliğinin oluşması seçme hakkının ortaya çıktığın anda doğduğunda kelam etmiştir. Seçme hakkının olduğunu bilen her insan sonuçlarının da ona ilişkin olduğu ile yüzleşir ve bu yüzleşme anın yarattığı histir dert. Korku yalnızca yargılamanın faal olarak vaaz edildiği anda galip gelir. (kierkegaard, 1944, s.60). Burada insan seçim yapmadan arafta uzun bir süre salınabilir varlığını orada sürdüre bir hal alabilir. Işte psikoloji bilimi devreye burada girer ve insanın o ruhsal savaşında hissettikleri ve ileri geri adım atamama hali üzerine insanın fikirleri, davranışları ve hisleri üzerine çalışır. Tasa baş dönmesiyle karıştırılabilir. Aşağıya cehennemin ağzını açmış çukuruna bakan her insanın başı döner. (Kierkegaar, 1944, s.68). Bu baş dönmesi hissi tahminen de bunaltı dert, anksiyete üzere hisleri ortaya çıkarır. Seçim yapabilmek de bizi öbür canlılardan ayıran şey der Kierkegaar, tasayı hiç bir vakit deneyim etmemiş insanalar için şu söylenebilir: Adem de salt hayvan olduğu durumda dert hiç hissetmemiştir. (Kierkegaard,1944, s.60). Burada anksiyetenin nevrotik/patolojik bir varoluş biçimi değil insanlık durumuna içkin bir yaşantı olarak kavramlaştırıldığını hatırda tutmamız gerekir. Bir bireyin özgürlük potansiyeli ne kadar fazla ise anksiyetesi de o kadar fazla olacaktır.(Sayar, Varoluşçu psikoloji açısından ankaiyete)

Duyguların tamamı aslında canlılığımızı karmaşık bir hale getiren şeydir ve insan olmanın yarattığı karmaşa tam olarak burada başlar. Biyolojik manada var olan her canlı için histen kelam edemezken insan olmanın tek şartı hislerdir. Temel hislerden biri olan korku birçok vakit dehşet ile karıştırılır. Psikolojide telaşın temelinden bir kaynak yoktur kişinin ortada olmayan düşünsel boyutta bir kaynaklanan bir korku anksiyete yaşamaktadır. Kaygıda ise bir kaynak bulunur. Kişi bir kaza anında ziyan görme korkusu yaşayabilir. Lakin dertte bir tehtit ortamı yok iken kişi ziyan görme hissati ortasında bir bunaltı hisseder. Ontogenetik bir varlık olan insan ömürleri için tehdit algıladıklarında “savaş ya da kaç” tekniği kullanırlar. Tabiattaki besin zincirinde bir ceylan olarak devamlı bir aslan tarafınca yenebilme korkusu taşıyorum. Ancak ceylan su içerken otlanırken ya da sürü içerisinde hayatını sürdürürken bu endişeyi hissetmek. Aslanın varlığını hissettiği anda bunu yaşar. “varlığını hissettiği anda” burada bizim için değerli olan söz bu, ancak ben dert sorunu yaşayn bir ceylan olsaydım şayet aslanın varlığını hissetmeden her an her saniye onun beni avlayabileceği hayatıma son verebileği niyeti ile tetikte yaşardım.

Varoluşçu yaklaşımlara nazaran (Kierkegaardın varoluşçuluğun temellerini oluşturan kişi olduğunuda unutmadan) insan olarak dünyamızda üç alaka seviyesinden kelam edilir. Unwelt, mitwelt ve eigenwlt.(Göka, 1999, s. 172). Bu ilgi prosedürleri tabiat ile olan münasebetlerimiz, diğerleriyle olan bağlantılarımı ve kendimiz ile olan bağlarımızdan bahseder. Bu alaka yollarının en temelinde istikrar sağlabildiğimiz yerde otantik bir kişi otantik bir varoluştan bahsedilir. Ama bunun önündeki en büyük engelinde varoluşsal korkularımızdan geldiğine inanılır. Bunlardan birincisi, bilinmeyen bir vakitte vefata yazgılı oluşumuzu bilmemizdir.(Göka, 1999, s.172). Hudutlu bir vakitte var olan kişi varlığının sonlanacağı gerçeği ile yaşamaktadır. Burada ki sonda yalnızca kendisi ile ilgili değil tüm alaka içerisinde olduğu canlıların yok olacağı bilgisini taşımaktadır. Ikinci kaynak, şuurlu varlıklar oluşumuz, birden daha fazla bir yol olduğu, seçme hakkımın olduğu yer de verdiğim her sonucun kararındaki yeterli yahut berbatın sorumluluğunu üstlenmek. Telaşın son kaynağı ise, anlamsızlık ve her şeyin bir anda saçmalayabileceği biçimde tehdide daima açık olmamız. Kurduğum bu seçimler ve pahalar içerisinde bir anda her şey tam bilakis dönebilir ve yok olup gidebilir. pek fazlaca defa etrafımızda duyduğumuz şu cümleleri hatırlayalım “saçımı süpürge ettim onun için, ben artık ne yapacağım”, “onsuz bir hayat da ben kimim bilmiyorum ki”, “ benim meskende yemek yapmaktan diğer onunla ilgilenmekten öbür yaptığım bir şey yoktu ki” bu cümleleri kuran kişilerler karşılaşmışızdır hepimiz. Varlığını tanımladığı her ne ise bu kimi vakit bir eş bir iş bir evlat olabilir, onları kaybettiği anda yaşadığı boşluk hissi, o kaybolmuşluk tam olarak varlığı ile kuramadığı bağların kararı. Tüm bu varoluşsal tasa kaynakları aslında insanın hudutlu bir vakitte var olduğu ile ilgili olduğunu söyleyebiliriz. Mevt vaktimizin; kazalar gücümüzün; verilecek kararlar ilgili telaşlar, bilgimizin anlamsızlık tehdidi, kıymetlerimizi, yalıtılmışlık ve reddedilme mümkünlüğü, öteki beşerler üstündeki kontrolümüzün sonluluğunun yansıtmaktadır (Göka, 1999, s.173). karşılaştığımız bu varoluş telaşı ile yaşamayı öğrenip onu kabul edebildiğimizde otantik bir kişilik (doğaya, diğerlerine ve kendine açık olmak, onları çatıştırmadan bir bütün ortasında toparlama) olarak yaşayabilir ya da otantik olmadan varoluş tasalarından uzaklaşıp nevrotik dertlerle yaşamayı seçeriz. Nevrotik korkularımızı kendimizi tanımlamaya çalıştığımız diğerleriyle olan bağlantılarımız tabiat ile olan ilgilerimiz ve kendimiz ile olan münasebetlerimiz de kaybolmamızdır. Şu an yaşamakta olduğumuz yüzyılın tahminen de en büyük sıkıntılarından biri insanların buralarda büsbütün kaybolmaları. O kadar epeyce bir yerlerde var olma eforu ortasında olan insanoğlu daima bir şeylere yetişme telaşındadır ve bu yetişmeye çalışma hali ortasında huzurlu bir ruh gözlemlemeyiz. Kişi daima telaşlıdır, geç kalmıştır, koşturuyordur. Diyaloglar daima emsal biçimde yaşanır. Napalım koşturuyoruz işte, iş güç ne olsun vb… Muvaffakiyet, para, hoşluk, zenginlik kavramı ortasında kaybolan insan işkolik, alkolik olur. Hoşluğun ne olduğu üzerine düşünmez, düşündürülen şey ne ise, pazarlanan ne ise onun için gayretler. O kadar fazlaca uyarana maruz kalmaktadır ki toplumsal medya ve küreselleşen digital dünya içerisinde kişi dünya ortasında varlık olma bütünlüklerini unutur. Maslow’un varoluş telaşı ile en başarılı biçimde baş etmiş olan şahıslarla olan müşahedesinde, “Sanki ben şuuru kayboluyordu: dünya ile tüm ayrılıklar ve uzaklıklar ortadan kalkıyor ve kendilerini dünya ile bir hissediyorlar, onunla özdeşleşiyorlar, ona ilişkin oluyorlardı. Ancak tahminen de en değerli, bu yaşantıları sırasında mutlak gerçeği algıladıklarını hayatın sırrını gözlerinin önünden bir perde kalkmışçasına hissettiklerini anlatmarıydı.” diye kelam eder. Kişi coşku ile her duyguyu yaşar. Buradaki coşku teriminde anlatmak istediğimiz beşerim ruhunun kendini aşıp yücelmesi dumudur.. Her duyguya kucak açabilmek, insanın varoluşunda olan şey otantik, kendini gerçekleştirmiş,, dünya üzerinde varlık olabilmiş her kim ise öfkelenir, heyecanlanır, kaygılanır zira tam olarak da yaşaması gereken şey budur. Her duyguyu kabul edebilmek.

Psikopatolojik bağlamda telaş, kişinin bir olay karşısından hissetmek istemediği hisleri ve olay kararında yaşayacaklarını denetim etme eforu formundadır. Toplumsal telaşlar, travma daha sonrası yaşanan telaşlar, ayrılma tasası ve takıntılar, fobiler, mevt korkusu, hipokondriyazis (hastalık hastalığı), panik atak üzere çeşitli hallerde karşımıza çıkabilir. Kişinin yaşadığı patolojik boyuttaki telaşa fizyolojik belirtiler de eşlik edebilir. Kalp çarpıntısı, terleme, nefes darlığı, boğulma hissi, yeme bozukluğu, yorgunluk, bitkinlik üzere durumlar görülebilmektedir. Örneğin; travma daha sonrası telaş bozukluğu yaşayan bir insan “karşımdaki konuşmamı bekliyor güya ona bir şey demem lazım lakin ne diyeceğimi bilmiyorum susmak da canımı yakıyor. Konuşamadığım için delirdiğimi düşüneceğini sanıyorum. Bir şey söylemek istiyorum ancak olmuyor.”, “kafamın ortasındaki sesler gitmiyor ya senin başına gelirse ya o an hiç bir şey yapamazsan ya kalp krizi geçirirsen” , “tam göğüsümün ortasına bıçak saplanıyor sanki” biçiminde yaşadıklarını anlatır.. Psikanalitik kurama nazaran, tasayı ortaya çıkaran tehditten kaçınmak için insan benliği çeşitli savunma sistemlerine başvurur ve aslında insanoğlunun yaşayabildiği tüm psikopatolojilerin kaynağında bu savunmaların fazlaca çok kullanması yatar. (Freud, 1915). Melanie Klein, Freud’un göğüs ve çocuk içindeki benlik ilgisi kuramını geliştirmiş yeterli göğüs, berbat göğüs teorisini ortaya koymuştur. Bebek ağladığından çaresizlik içerisinde bakıma muhtaçtır. Açıktığında ona çabucak gelen bir göğüs varsa dünya inançlı bir yer, benlik oluşumu inançlıdır lakin ağladığında o meme(bakımveren) gelmiyorsa dünya inançsız bir yer olarak algılanır. Kişimin İnançta hissetmediği bu dünya ve benlik içerisinde dert ile varolmaktan diğer dermanı yoktur.

Horney’de anne-babanın yanlış tavırlarıyla karşılaşan çocuk, insanların güvenilmez oldukları ve dünyanın tekin bir yer olmadığı konusunda temel bir güven sizlik ya da dert geliştirir (Horney, 1 950). Sullivan ise korkunun “kişiler arası” tabiatına dikkat çekmiştir. Küçük çocuk annesinin şefkat göstermesi için kişilerarası korku duyarken, yetişkin insan da tüm toplumsal ilgilerinde kabul ve onay arayışıyla, bunun kişilerarası derdini yaşar (Ailen, 1994). Fromm, gelişen insanın bağımsızlaşma ve bireyleşme sürecinde giderek yalnızlık (ve ilişkili kaygı) meselesiyle başbaşa kaldığını ve bunun dayanılmazlığı karşısında çoğumuzun bağımlılığı seçtiğini, “özgürlükten kaçtığını” düşünmüştür.

Soren Kierkegaard’a bakılırsa, kişinin İlah karşısındaki durumunu değerlendirdiğinde, kendisini varolmaya layık görmemesi ve ötürüsıyla da vefatı yakın hissetmesi “varoluş kaygısı”nı (existential anxiety) oluştururken, günahkarlıkla kontaklı bu telaş insanı tanrıbilime yaklaştırmaktadır (Kierkegaard, 1 844). Buna karşılık, çağımız varoluşçu ideolojisinin kurucularından biri olarak kabul edilen Martin Heidegger’e nazaran tasa, çeşitli varoluş durumlarındaki kişinin dünyanın ortasında varolmayı duyumsamasını sağlar, “hiçliğin” kendisine seslenmesidir, kendisi ve dünyanın gerçekliğini kavramasını sağlayan en temel tecrübedir (Heidegger, 1 927).

Kaygının Kabulü

Kaygının varoluşu ve çeşitli alanlardaki tanımlamaları yukarda değinildiği üzeredir. Burada ele alınan kısıtlı yaklaşımlardır, olağan olarak ki hepsinin içerisinde epey daha derin ve öteki süreçler olduğu üzere literatürde apayrı yaklaşımlar da vardır. Tanımlanan bu süreçlerin hepsinde ortak bir nokta gözlemleyebiliriz. Telaşın kabulü, Kierkegaar’dan, Freud’a, varoluşçu yaklaşımdan hümanist yaklaşıma kadar, dert ortasında olan kişinin bu ruhsal süreçten çıktığı noktada daima bir kabul vardır. Sonlu olduğunu kabul etme, kusurlu olduğunu kabul etme, ilah tarafınca sevildiğini kabul etme. Varlığını bir yerde tanımlayarak her ne yaşıyorsan o durumu ortasında hissetme hali. Rolla May, Yaratma Yüreği kitabında korku üzerine yaptığı bir çalışmadan şu biçimde bahsediyor.

“Kaygının manası üzerine araştırma yapan bir lisansüstü öğrencisiyken tasayı bir bekar anne topluluğunda -New York City’nin bir bakımevindeki 18-20 yaştaki hamile genç bayanlar üzerinde- incelemiştim. Dert üzerine profesörlerimin de kendiminde hoşuma giden uygun, kuvvetli bir var iseyımım vardı- bireylerdeki telaş eğilimi anneleri tarafınca ne ölçüde dışlanmış olduklarıyla orantılıydı. Genç bayanların yarısının var iseyımımıma kusursuz uyduğunu gördüm. Başka yandan öteki yarı hiç de uygun değildi. Bu ikinci kümedeki bayanlar Harlem ve Alt Doğu Yakası’ndandı ve anneri tarafınca temelli dışlanmışlardı. Proteler anneler çocuklarını dışlamışlardı, lakin bunu yaparken kuşkuya yer bırakmamışlardı. Çocuklar dışlandıklarını biliyorlardı; sokağa döküldüler ve kendilerine yeni yoldaş buldular. Durumlarından hiç kaçamak yoktu. Dünyalarını yeterli de olsa makûs de olsa tanıyorlardı ve kendilerini dünyalarına yerleştirebildiler. halbuki orta-sınıfın genç bayanları ailelerinde daima aldatılmışlardı. Onlar hala sever üzere görünen anneler tarafınca dışlanmışlardı. Kaygınıni içiinde olunan dünyayı tanıyamamaktan, kişinin kendinin kendi varoluşunu yerleştirememesinden geldiğini gördüm. Telaşın kaynağı, dışlanmanın kabullenilmemesindeydi.”

Tabiki bu araştırma modelinin kısıtlılığı ve şahısların bağlamsal özelliklerine baktığımızda kesinlikle eksiklikler vardır.farklı örneklemler seviyelerinde farklı sonuçlarla karşılaşabileceğimizi unutmamalıyız.

Bilişten uzak farkındalık düzeyi fazlaca gelişmemiş, seçme hakkının farkında olmayan bireylerde de dert epeyce fazla gözlemlemeyiz. Entelektüel manada gelişmiş bireyin tasa düzeyi de gitgide artmaktadır. Telaş Kierkegaard’a bakılırsa, her vakit özgürlüğe yönelimli olarak anlaşılmalıdır; özgürlüğü insan gelişmeninin gayesi olarak tanımlayan düşünür, özgürlükle insanın önünde serili imkanlara atıf yapmaktadır. İnsan önünde yeni imkanlar bulabilen, bu imkanları kıymetlendiren, onları gerçekleştirebilen kişidir. Her imkanın gerçekleşmesinde anksiyete gizli olarak vardır. İmkan yani ‘yapabilirim’ gerçekleşmedilk evvel orta durak anksiyetedir.(Sayar, varoluçşu psikoloji açısından ankaiyete). Şayet hayatta kalmak için çalışmak zorunda olan bir kişi isem ve öbür bir seçeneğim hiç olmadıysa, o tertip içerisinde varlığımı sürdürür ve tahminen de orada varlığımın sonlanışını yaşarım. Ama kişinin hayat ile olan bağlantısındaki farkındalığı arttıkça seçtiği hayat seyahatinde pekala öteki bir seçenekte olacağını bilir. Bunu ömrün içerisinde genelde şu biçimde gözlemleriz. Yaşamakta olduğum sorun hoşuma gitmeyen o şey her ne ise o yolu seçmeyip öteki bir tercih yapsaydım hoşuma gitmeyen bu duyguyu yaşamayacaktım hissi yaşar kişi. Bu okulu seçmeseydim, bu eşi seçmeseydim, bu mevzuyu seçmeseydim, bu yoldan gelmeseydim bunlar başıma gelmeyecekti. Annem beni sevseydi, babam bana inanç verseydi, tahminen de bunları yaşamayacaktım. “Eğer” için de yaşamak tasanın en sıkıntı hali. Tillich’in bahsetmiş olduğu ilah beni yaratmış ben bu biçimde tüm varlığımla ne olursa olsun kıymetliyim, annem beni sevmese de beni ondan daha üstün bir sevgi ile yaratan ilaha sığınmak. İlah sevgisi olarak tanımladığımız bu baş etme metodunda, Kierkegaar’dın da korku yalnızca ilah sevgisi ile yaşadığımız bu dert ile başa çıkabiliriz dediği noktada bir daha bir kabul vardır. Kişi annesinin onu sevmediğini kabul eder ve kendi varoluşu öteki bir yerde tanımlar. Hangi biliş seviyesinde olursam olayım kendi varlığımı tanımladığım kıymet her ne ise oradaki çatışma sonlandığında, beklentim olmadığında değişmesini beklediğim şeyler sonlandığında telaşım belli bir düzeyde kalacaktır.Kabul etmiş olmama karşın devam eden bu korku, ömrün meçhullüğü ortasında seçimlerim ve yolumun bittiği o ana kadar devam edecektir. Temel korku, sonu olan bir varlığın yokluk tehdidine dair korkusu yok edilemez. O varoluşun kendisi ile ilgidir (Tillich, 2014, s.63).

“Her şeye rağmen” tam olarak kabul etmenin gücünü görüyoruz. Ben her ne yaşıyor olursam, toplama kampında hayat çabası veren biri olsam da, kitaplarından başını kaldırmayan biri olsam da, annesi tarafınca sevgi görmemiş dışlanmış, babası tarafınca terk edilmiş, itimat hissini hiç hissetmemiş bunların farkında yahut değil hayatın neresinde olursam olayım o an da bulunduğum her ne ise şayet başa çıkamadığım bir tasadan bahsediyorsam kabul edemediğim bir şeyler olduğunu bilmeliyim. Her şeye karşın sonlu bu hayat seyahatinde sonlanacağımı bildiğim varlığımı bir yere koyabiliyorsam onu kıymetli kılabileceğim bir alan yaratıyorsam bu biçimde korku kabul görmüş ve baş edilebilir noktadır.