Meclis, palavra haberle çabayı araştırdı
TBMM Lideri Mustafa Şentop’un teklifiyle hazırlanan “Yalan Haber Kavramı: Seçili Ülkelerde Parlamento Çalışmaları ve Yasal Düzenlemeler” başlıklı raporda toplumsal medya platformlarının ve dijital ağların aktifliğinin arttığı süreçte bilgiye erişimin kolaylaşmasının birlikteinde yanlış, kusurlu ve palavralarla çevrelenmiş bilginin sirkülasyonunu da kolaylaştırdığına işaret edildi.
Çalışmada, yanlış bilginin artmasına toplumsal medya botları, internet trolleri, yabancı aktörler ve toplumsal medya şirketlerinin kar hedefiyle geliştirdikleri iş modellerinin niye olduğu, bireylerin içerik üreticisi oldukları yeni ekosistemde hakikat ile yanlışı ayırt etmenin çetrefilli bir hal aldığı açıklandı.
Yalan haber yoluyla ülkelerin toplumsal yapısı ve siyaseti üzerine çeşitli maksatlar doğrultusunda faaliyetler yürütülebildiğine, kamuoyu ve demokrasinin sıhhati açısından meseleler ihtiva edebilecek edimlerin ortaya çıktığına değinilen raporda gerek ulusal gerekse ulusal üstü düzlemde mevzuya işaret eden ve çaba formları ortaya koyan somut adımların giderek arttığı, palavra haber teriminin türel bir çerçeveye dahil edildiği aktarıldı.
Yalan habere ait kavramsal muğlaklığın, somut adımların geliştirilmesi konusunda kanun koyucuların önünde önemli mani teşkil ettiği belirtilen çalışmada, “Yasal düzenlemeler açısından bakıldığında kavramın kullanmasına ait Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, Birleşmiş Milletler, Amerikan Devletleri Örgütü ile Afrika İnsan ve Halkların Hakları Kurulu tarafınca kaleme alınan ortak bildiride devletlerin tabir özgürlüğüne lakin memleketler arası mevzuat ve insan hakları normları baz alınarak sınırlama getirebilecekleri ve palavra haber üzere muğlak kavramlar üzerinden rastgele bir kısıtlamaya gidilmemesi gerekliliği vurgulanmıştır.” bilgisi yer aldı.
Çalışmaya göre, “haber içeriğinin objektif gerçekliğe muhalif olması”, palavra haber tanımlamasında kıstas olarak baz alınırken içerik, kandırma niyetinin olup olmadığına göre mezenformasyon ya da dezenformasyon olarak kategorilere ayrılıyor.
– Palavra haberin artmasındaki temel etmen güvensizlik
Birleşmiş Milletlerin yaptığı bir çalışmaya nazaran, palavra haber ve öteki aldatıcı içeriklerin bu kadar kolay ve süratli biçimde sirkülasyonda olması ve inandırıcılık arz etmesinin gerisindeki temel öge güvensizlik. Bu kapsamda ana fikir olarak dünyanın bir “güven eksikliği bozukluğu” sendromundan muzdarip olduğu ileri sürülüyor.
Yalanların sürat kazanması ve dezenformasyon yayabilen algoritmaların geliştirilmesiyle güvensizlik hissinin yaygınlaşmasına imkan sağlandığı, bu bilgi bombardımanında doğruyla yanlışı ve gerçekle palavrası ayırt edebilmenin güçleştiği belirtilen çalışmada, gerek neoliberal iktisadi nizam kararı ortaya çıkan ekonomik güvensizlik gerekse bilhassa göç ve globalleşme niçiniyle ortaya çıkan kültürel/kimliksel güvensizliğin, yurttaşlardaki bu hissiyatı körüklediği tespiti yer aldı. Çalışmada, güvensizlikten kaçınmak için sığınılacak yerlerden birinin de palavra haberler olduğu aktarıldı.
Sosyal medya, internet ve klasik medya üzerinde yürütülen palavra haber faaliyetlerinin gayelerinin siyasi, ekonomik ve sosyal-psikolojik olmak üzere üçe ayrıldığı, kendisini gerçekliğin kendisiymiş üzere sunan palavra haberler niçiniyle inanç hissinin giderek azaldığı ve medya tüketicileri içinde karışıklık yaratıldığı söz edildi.
– Palavra haberle gayret şekilleri
Özellikle çevrim içi platformlarda yaygınlaşan palavra haberlerin azaltılması, ortadan kaldırılması ve toplumsal doku üstündeki tesirlerinin en aza indirilmesi için çeşitli aktörlerce çeşitli çaba hallerinin uygulandığına işaret edilen çalışmada, bunlar özel şirketler, alternatif platformlar, milletlerarası kuruluşlar ve devletler tarafınca alınan tedbirler olarak 4 ana başlıkta masaya yatırıldı.
Sosyal paylaşım platformu Facebook’un, kullanıcılar tarafınca “yanlış-yalan” olarak işaretlenmiş bulunmasına karşın birebir minvalde içerikler sunmaya devam eden sayfaların reklam sunmasını yasakladığı, Google’ın ise arama motorlarında kuruluşlara doğruluk denetimi platformlarıyla müşterek biçimde doğruluğu teyit edilen içerikleri sunma tarafında yazılımsal dayanak sunduğu anlatıldı.
Twitter’ın, Kasım 2019’dan başlamak üzere para karşılığı siyasi reklam yeri tahsis etme uygulamasından vazgeçtiği, siyasal süreçlerde adaylar ile seçmenlerin ortasına girerek bir toplumsal medya platformunun kamuoyunu etkilemesini yanlışsız bulmadığını belirttiği, reklam şirketlerinin dezenformatif içerikli reklamlar sunmaması için medya platformlarınca itina gösterilmesi hedefiyle farkındalık oluşturulduğu kaydedildi.
Alternatif platformlar ele alındığında palavra haberle çaba açısından öne çıkan en değerli ögenin “doğruluk kontrolü” mecraları olduğuna işaret edildi. Çalışmada, belli bir haber içeriğinin olgusal olarak hakikat yahut yanlış olduğunu tespit eden bir teyit merci hüviyetinde faaliyet gösteren doğruluk denetimi platformları yardımıyla palavra haberin muhtemel tesirlerinin azaltılmaya çalışıldığı, internet kullanıcılarına hakikat bilgi sunulmasına uğraş edildiği bildirildi.
Türkiye’den “teyit.org”, “malumatfuruş”, “doğruluk payı” ve “fact-checking Turkey”in, bu platformlar içinde sayılabileceği, öbür ülkeler bağlamında ise bu alanda iş yapan PolitiFact (ABD), BBC Reality Check (İngiltere) ve Les Decodeurs’un (Fransa) örnek gösterilebileceği açıklandı. Bu merkezlerin oluşum niçinleri içinde gerek dezenformasyon fazlalığı gerekse içerik üreticilerinin sayısındaki besbelli artış niçiniyle haber kaynağının saptanmasının giderek güçleşmesinin bulunduğu kaydedildi.
Üçüncü aktör olarak milletlerarası kuruluşlarca hazırlanan çeşitli çalışmaların palavra haberle uğraş biçimlerine ışık tutmayı amaçladığına, Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), Memleketler arası Şeffaflık Örgütü (Transparency International), Avrupa Kurulu ve Milletlerarası Kütüphane Dernekleri ve Kurumları Federasyonunun (IFLA) bu çalışmaları hazırlayan kuruluşlar içinde yer aldığına işaret edildi.
Çalışmalarda farkındalığın artırılması, medya okuryazarlığının teşvik edilmesi, palavra haberi cazip hale getiren iş modelinin değiştirilmesi ve doğrulama faaliyetlerinin gerekliliği, ortak olarak altı çizilen metotlar içinde bulunuyor. Söz özgürlüğüne ait engellemelere gidilmemesi, bu tipten kısıtlamaların yerini eğitim ve bilinçlendirme faaliyetleriyle dolduran teşvik edici biçimlerin alması gerektiği öneriliyor.
– Palavra habere karşı yasal düzenlemeler
Çalışmada, devletlerin palavra haber konusunda aldıkları tedbirler, parlamento çalışmaları ve yasal düzenlemeler farklı başlıklar halinde ele alınıyor.
Buna bakılırsa, palavra haber konusunda kavramsal boyutta olduğu üzere pratikte de genel kabul goren tek bir yaklaşım bulunmuyor. Yaklaşık 30 ülkede bir biçimde palavra haberlere yönelik bir müdahale yer alıyor. Hollanda, İsveç ve Danimarka üzere ülkelerin bir kısmı palavra habere rastgele bir özel düzenleme getirmezken bir kısmı (Fransa, Rusya, Çin) palavra haberi yeni bir hata çeşidi kapsamında ele alıyor. Öbür bir kısmı ise (Almanya, İsrail) sıkıntıyı iftira, hakaret üzere öteki hatalar ekseninde pahalandırıyor.
Bangladeş, Belarus, Burkina Faso, Kamboçya, Çin, Mısır, Fransa, Almanya, Kenya, Malezya, Rusya, Singapur, Tayland ve Vietnam, palavra haberi mevzuata döken ülkeler içinde yer alıyor. Singapur’da palavra haber yaymanın mahpus cezasına varan yaptırımları bulunurken ABD, İngiltere, Güney Kore, İspanya ve İtalya üzere ülkelerde komite faaliyetleri ve hükümetlerin aldıkları inisiyatifler dikkati çekiyor.
Norveç, İsveç, Danimarka, Belçika, Kenya ve Hollanda üzere örneklerde farkındalık oluşturmayı amaçlayan kampanyalar ön plana çıkıyor. Brezilya, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Meksika ve Pakistan üzere örneklerde devletlerin toplumsal medya yoluyla birer doğruluk denetimi platformu fonksiyonunu üstlendikleri görülüyor.
Mücadele formülü çeşitliliğine ek olarak ülkeler tarafınca alınan öbür tedbirlerle de palavra haberin engellenmesi amaçlanıyor. İsveç’te rastgele bir düzenleme olmamakla bir arada çocuklara palavra haberlerin olumsuz tesirlerinin eğitim yoluyla verilmesi için bir çizgi sinema karakterinin (Bamse), hakkında duyduğu palavra haberler kararı harika güçlerini kaybettiği ve kaynağın doğrulanması gerekliliğini vurguladığı bir kısmın yazıldığı aktarılıyor.
Çin’de “dedikoduları ortadan kaldırmak/çürütmek” manasına gelen “Piyao” isimli bir uygulama yoluyla devlet denetimindeki basın kuruluşlarından, partiye bağlı mahallî gazetelerden ve türlü hükümet ünitesinden uygulama kapsamında doğrulanmış bilgi almak mümkün.
– Almanya’da detaylı düzenleme
Çalışmada, Aralık 2016’da Almanya Federal Meclisi (Bundestag) Araştırma Hizmetleri Ünitesi’nin palavra haberlerin yayılmasına ait bir rapor hazırladığı, rapora hususa dair ıslahat tekliflerini eklediği söz edildi. Bu raporun hazırlanmasında Almanya’daki siyasetçiler hakkındaki palavra içerikli Facebook paylaşımları ve ABD ile İngiltere’deki siyasi süreçlerin tesirli olduğu açıklandı.
Benzeri bir durumun Almanya’da 2017 yılı Federal Meclis Seçimleri’nde yaşanmaması için muhtemel tahlil yollarının arandığı ve bu kapsamda Ekim 2017’de Toplumsal Ağların Düzenlenmesi Kanunu’nun yürürlüğe girdiği anlatıldı.
Kanunun asıl gayesinin, toplumsal ağlardaki nefret söylemi ve palavra haberlerle uğraş etmek, toplumsal ağ platformlarını hesap verebilir hale getirmek ve gerekli hallerde platformlara cezai müeyyide uygulamak olduğu aktarıldı.
Sosyal ağlardaki hata ögesi barındıran nefret, istismar, hakaret ya da kamu sistemini sekteye uğratan içeriklerin, platformun kendisi tarafınca kaldırılmasını yasal sorumluluk çerçevesine alan bir düzenlemenin gerekliliğine vurgu yapıldığı tabir edildi. Kanunun sadece Almanya’da 2 milyon ya da daha fazla kayıtlı kullanıcıya sahip toplumsal ağlara uygulanabildiği bildirildi.
Kanun uyarınca toplumsal medya şirketlerinin açıkça yasa dışı olan içeriklerini şikayet gelmesinin üzerinden en geç 24 saat daha sonra kaldırması gerekiyor. Kelam konusu içeriğin yasa dışılığı ihtilaflı ise toplumsal ağa bu durumu soruşturması için 7 gün müddet veriliyor.
Almanya’da kanun kapsamındaki yükümlülüklerini taammüden ya da taksirle yerine getirmeyen toplumsal medya şirketlerine 50 milyon avroya varan para cezası uygulanabiliyor. Palavra haber bağlamında ayrıyeten Alman Ceza Kanunu’nda bir kimseye yönelik aslı olmayan, doğrulanamayacak yahut açıkça palavra haber yapmanın cezalandırılabileceği öngörülüyor. Bu kabahat bir siyasetçiye karşı, siyasetçinin kamusal faaliyetlerini yürütmesini zorlaştıracak biçimde işlenmişse 3 aydan 5 yıla kadar mahpus cezası verilebiliyor.
Almanya’da Toplumsal Ağların Düzenlenmesi Kanunu’nun yürürlüğe girdiği birinci 6 ayda Facebook, gelen şikayete tabi içeriklerin yüzde 21,2’sini, YouTube yüzde 27,1’ini, Google yüzde 46,1’ini, Twitter ise yüzde 10,8’ini kaldırdı.
– ABD’de kapsamlı bir dezenformasyon düzenlemesi yok
Raporda, ABD’de kapsamlı bir dezenformasyon düzenlemesine ait rastgele bir adımın atılmadığı açıklandı.
Ekim 2017’de Mark Warner, Amy Klobuchar ve John McCain üzere senatörlerin, “Dürüst Reklamlar Kanunu” teklifini ABD Kongresi’ne sunduğu, bu kanun teklifi uyarınca aylık en az 50 milyon görüntülenme sayısına sahip dijital platformların seçim reklamlarını şeffaf hale getirmelerinin istendiği söz edildi. Temsilciler Meclisi’nde de bunun muadili sayılabilecek bir teklifin sunulduğu ama bunların hiç birinin kanunlaşmadığı aktarıldı.
ABD Kongresi’nde biroldukça dinleme toplantısı yapılarak çevrim içi dezenformasyon ve palavra haberlere ait türlü soruşturmaların da yürütüldüğüne işaret edildi.
– Fransa’da mahpus ve para cezası
Raporda, Fransa’da basın özgürlüğüne ait yürürlükteki 29 Temmuz 1881 tarihindeki kanunun birfazlaca kere değişikliğe uğradığı kaydedildi.
Kanunda öngörülen medya mecralarının, kamusal alanlarda ya da toplantılarda posterler yoluyla ya da elektronik araçlarla yayılan her türlü yazılı, basılı, çizili, resmedilmiş, amblemli ya da yazı, kelam yahut görsel içerikli medya kanalları halinde satılmış yahut dağıtılmış bilgiler bütünü olarak tanımlandığı açıklandı.
Kanunun dezenformasyon ve mezenformasyona ait kararları kapsamında yanlışlanmış, kurgulanmış yahut kandırma gayesi ve makûs niyetle üçüncü bireylere bir şeyler atfetmiş, kamu nizamını bozan ya da bozabileceğine ihtimal verilen yanlış haberlerin yayımlanması, dağıtılması ya da bir daha üretilmesi, 45 bin avroluk bir fiyat ile cezalandırılıyor.
Buna ek olarak farklı hususlarda de ayrımcılık, hakaret ve aleni hakaret ile nefret hatası üzere problemler de düzenleniyor. Seçim Kanunu uyarınca da palavra haber, hakaret ve gibisi içeriklerin seçimlerin neticelerina tesir etmeleri durumunda bu çeşitten içerikleri paylaşanlar hakkında 1 yıl mahpus ve 15 bin avroya kadar para cezası uygulanabiliyor.
Fransa’da 22 Aralık 2018’de palavra haberlerin toplumsal medya bağlamında demokrasiye yönelttiği argüman edilen tehditlerin önüne geçilmesi için Enformasyonun Manipüle Edilmesine Karşı Gayret Kanunu yürürlüğe girdi. “Yalan Haber Kanunu” olarak da bilinen kanunla dijital mecralarda palavra haberlerin büyük bir süratte yayılmasının önüne geçmek ve yabancı devletler tarafınca toplumsal ağların manipüle edilmesini engellemek amaçlanıyor.
– İngiltere’de palavra haber konusunda yasal düzenleme bulunmuyor
Çalışmada, İngiltere’de palavra haberlere ait rastgele bir yasal düzenlemenin bulunmadığı bildirildi. Mevzuyu parlamento kurulları seviyesinde ele alan İngiltere’nin, palavra habere yönelik alternatif çaba biçimleri geliştirmeye çalıştığı aktarıldı.
Dijital irtibat platformlarının yaygınlık kazanmasıyla İngiltere’de toplumsal medyanın hem yabancı devletlerin ülke ortasındaki siyasi süreçlere müdahil bulunmasına birebir vakitte azınlıklara karşı nefret ve şiddeti teşvik eden içeriklerin artmasına sahne olduğu söyleniyor. Bu kapsamda İngiltere Parlamentosu Avam Kamarası bünyesindeki Dijital, Kültür, Medya ve Spor Kurulunda hususa ait inceleme başlatıldı. Kurulun hazırladığı raporda “yalan haber” tabirinin kullanılmaması gerektiği belirtilirken bunun yerine mezenformasyon ve dezenformasyon sözlerinin daha uygun düştüğü vurgulandı.
Söz konusu rapora nazaran gerek Brexit süreci gerekse Rusya ile siyaseten çatışmaya yol açan Sergey Skripal’in zehirlenme olayında dezenformasyonun toplum ve siyaset açısından barındırdığı mümkün sıkıntıların besbelli halde gün yüzüne çıktığı öne sürülüyor. Bütün bunların kararı olarak da teknoloji şirketleri tarafından çeşitli yasal sorumluluklar tayin edilmesi, bu şirketlerin kendi platformlarında yayımlanan ziyanlı ve yasa dışı içeriklere yönelik harekete geçmesinin kaide koşulması ve “zararlı içerik” kavramıyla kast edilmek istenenin ne olduğuna dair bir “Etik Kod” yazılması öneriliyor.
Çeşitli sistemlerle dezenformasyonun önüne geçmeye çalışan İngiltere’nin hem kamuoyunun yönlendirilmesinde birebir vakitte seçim süreçlerinde palavra haberin tesirini taban seviyeye çekmeye uğraştığı bildirildi.
Haber Sitelerinden Alıntı Yapılmıştır.
TBMM Lideri Mustafa Şentop’un teklifiyle hazırlanan “Yalan Haber Kavramı: Seçili Ülkelerde Parlamento Çalışmaları ve Yasal Düzenlemeler” başlıklı raporda toplumsal medya platformlarının ve dijital ağların aktifliğinin arttığı süreçte bilgiye erişimin kolaylaşmasının birlikteinde yanlış, kusurlu ve palavralarla çevrelenmiş bilginin sirkülasyonunu da kolaylaştırdığına işaret edildi.
Çalışmada, yanlış bilginin artmasına toplumsal medya botları, internet trolleri, yabancı aktörler ve toplumsal medya şirketlerinin kar hedefiyle geliştirdikleri iş modellerinin niye olduğu, bireylerin içerik üreticisi oldukları yeni ekosistemde hakikat ile yanlışı ayırt etmenin çetrefilli bir hal aldığı açıklandı.
Yalan haber yoluyla ülkelerin toplumsal yapısı ve siyaseti üzerine çeşitli maksatlar doğrultusunda faaliyetler yürütülebildiğine, kamuoyu ve demokrasinin sıhhati açısından meseleler ihtiva edebilecek edimlerin ortaya çıktığına değinilen raporda gerek ulusal gerekse ulusal üstü düzlemde mevzuya işaret eden ve çaba formları ortaya koyan somut adımların giderek arttığı, palavra haber teriminin türel bir çerçeveye dahil edildiği aktarıldı.
Yalan habere ait kavramsal muğlaklığın, somut adımların geliştirilmesi konusunda kanun koyucuların önünde önemli mani teşkil ettiği belirtilen çalışmada, “Yasal düzenlemeler açısından bakıldığında kavramın kullanmasına ait Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, Birleşmiş Milletler, Amerikan Devletleri Örgütü ile Afrika İnsan ve Halkların Hakları Kurulu tarafınca kaleme alınan ortak bildiride devletlerin tabir özgürlüğüne lakin memleketler arası mevzuat ve insan hakları normları baz alınarak sınırlama getirebilecekleri ve palavra haber üzere muğlak kavramlar üzerinden rastgele bir kısıtlamaya gidilmemesi gerekliliği vurgulanmıştır.” bilgisi yer aldı.
Çalışmaya göre, “haber içeriğinin objektif gerçekliğe muhalif olması”, palavra haber tanımlamasında kıstas olarak baz alınırken içerik, kandırma niyetinin olup olmadığına göre mezenformasyon ya da dezenformasyon olarak kategorilere ayrılıyor.
– Palavra haberin artmasındaki temel etmen güvensizlik
Birleşmiş Milletlerin yaptığı bir çalışmaya nazaran, palavra haber ve öteki aldatıcı içeriklerin bu kadar kolay ve süratli biçimde sirkülasyonda olması ve inandırıcılık arz etmesinin gerisindeki temel öge güvensizlik. Bu kapsamda ana fikir olarak dünyanın bir “güven eksikliği bozukluğu” sendromundan muzdarip olduğu ileri sürülüyor.
Yalanların sürat kazanması ve dezenformasyon yayabilen algoritmaların geliştirilmesiyle güvensizlik hissinin yaygınlaşmasına imkan sağlandığı, bu bilgi bombardımanında doğruyla yanlışı ve gerçekle palavrası ayırt edebilmenin güçleştiği belirtilen çalışmada, gerek neoliberal iktisadi nizam kararı ortaya çıkan ekonomik güvensizlik gerekse bilhassa göç ve globalleşme niçiniyle ortaya çıkan kültürel/kimliksel güvensizliğin, yurttaşlardaki bu hissiyatı körüklediği tespiti yer aldı. Çalışmada, güvensizlikten kaçınmak için sığınılacak yerlerden birinin de palavra haberler olduğu aktarıldı.
Sosyal medya, internet ve klasik medya üzerinde yürütülen palavra haber faaliyetlerinin gayelerinin siyasi, ekonomik ve sosyal-psikolojik olmak üzere üçe ayrıldığı, kendisini gerçekliğin kendisiymiş üzere sunan palavra haberler niçiniyle inanç hissinin giderek azaldığı ve medya tüketicileri içinde karışıklık yaratıldığı söz edildi.
– Palavra haberle gayret şekilleri
Özellikle çevrim içi platformlarda yaygınlaşan palavra haberlerin azaltılması, ortadan kaldırılması ve toplumsal doku üstündeki tesirlerinin en aza indirilmesi için çeşitli aktörlerce çeşitli çaba hallerinin uygulandığına işaret edilen çalışmada, bunlar özel şirketler, alternatif platformlar, milletlerarası kuruluşlar ve devletler tarafınca alınan tedbirler olarak 4 ana başlıkta masaya yatırıldı.
Sosyal paylaşım platformu Facebook’un, kullanıcılar tarafınca “yanlış-yalan” olarak işaretlenmiş bulunmasına karşın birebir minvalde içerikler sunmaya devam eden sayfaların reklam sunmasını yasakladığı, Google’ın ise arama motorlarında kuruluşlara doğruluk denetimi platformlarıyla müşterek biçimde doğruluğu teyit edilen içerikleri sunma tarafında yazılımsal dayanak sunduğu anlatıldı.
Twitter’ın, Kasım 2019’dan başlamak üzere para karşılığı siyasi reklam yeri tahsis etme uygulamasından vazgeçtiği, siyasal süreçlerde adaylar ile seçmenlerin ortasına girerek bir toplumsal medya platformunun kamuoyunu etkilemesini yanlışsız bulmadığını belirttiği, reklam şirketlerinin dezenformatif içerikli reklamlar sunmaması için medya platformlarınca itina gösterilmesi hedefiyle farkındalık oluşturulduğu kaydedildi.
Alternatif platformlar ele alındığında palavra haberle çaba açısından öne çıkan en değerli ögenin “doğruluk kontrolü” mecraları olduğuna işaret edildi. Çalışmada, belli bir haber içeriğinin olgusal olarak hakikat yahut yanlış olduğunu tespit eden bir teyit merci hüviyetinde faaliyet gösteren doğruluk denetimi platformları yardımıyla palavra haberin muhtemel tesirlerinin azaltılmaya çalışıldığı, internet kullanıcılarına hakikat bilgi sunulmasına uğraş edildiği bildirildi.
Türkiye’den “teyit.org”, “malumatfuruş”, “doğruluk payı” ve “fact-checking Turkey”in, bu platformlar içinde sayılabileceği, öbür ülkeler bağlamında ise bu alanda iş yapan PolitiFact (ABD), BBC Reality Check (İngiltere) ve Les Decodeurs’un (Fransa) örnek gösterilebileceği açıklandı. Bu merkezlerin oluşum niçinleri içinde gerek dezenformasyon fazlalığı gerekse içerik üreticilerinin sayısındaki besbelli artış niçiniyle haber kaynağının saptanmasının giderek güçleşmesinin bulunduğu kaydedildi.
Üçüncü aktör olarak milletlerarası kuruluşlarca hazırlanan çeşitli çalışmaların palavra haberle uğraş biçimlerine ışık tutmayı amaçladığına, Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), Memleketler arası Şeffaflık Örgütü (Transparency International), Avrupa Kurulu ve Milletlerarası Kütüphane Dernekleri ve Kurumları Federasyonunun (IFLA) bu çalışmaları hazırlayan kuruluşlar içinde yer aldığına işaret edildi.
Çalışmalarda farkındalığın artırılması, medya okuryazarlığının teşvik edilmesi, palavra haberi cazip hale getiren iş modelinin değiştirilmesi ve doğrulama faaliyetlerinin gerekliliği, ortak olarak altı çizilen metotlar içinde bulunuyor. Söz özgürlüğüne ait engellemelere gidilmemesi, bu tipten kısıtlamaların yerini eğitim ve bilinçlendirme faaliyetleriyle dolduran teşvik edici biçimlerin alması gerektiği öneriliyor.
– Palavra habere karşı yasal düzenlemeler
Çalışmada, devletlerin palavra haber konusunda aldıkları tedbirler, parlamento çalışmaları ve yasal düzenlemeler farklı başlıklar halinde ele alınıyor.
Buna bakılırsa, palavra haber konusunda kavramsal boyutta olduğu üzere pratikte de genel kabul goren tek bir yaklaşım bulunmuyor. Yaklaşık 30 ülkede bir biçimde palavra haberlere yönelik bir müdahale yer alıyor. Hollanda, İsveç ve Danimarka üzere ülkelerin bir kısmı palavra habere rastgele bir özel düzenleme getirmezken bir kısmı (Fransa, Rusya, Çin) palavra haberi yeni bir hata çeşidi kapsamında ele alıyor. Öbür bir kısmı ise (Almanya, İsrail) sıkıntıyı iftira, hakaret üzere öteki hatalar ekseninde pahalandırıyor.
Bangladeş, Belarus, Burkina Faso, Kamboçya, Çin, Mısır, Fransa, Almanya, Kenya, Malezya, Rusya, Singapur, Tayland ve Vietnam, palavra haberi mevzuata döken ülkeler içinde yer alıyor. Singapur’da palavra haber yaymanın mahpus cezasına varan yaptırımları bulunurken ABD, İngiltere, Güney Kore, İspanya ve İtalya üzere ülkelerde komite faaliyetleri ve hükümetlerin aldıkları inisiyatifler dikkati çekiyor.
Norveç, İsveç, Danimarka, Belçika, Kenya ve Hollanda üzere örneklerde farkındalık oluşturmayı amaçlayan kampanyalar ön plana çıkıyor. Brezilya, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Meksika ve Pakistan üzere örneklerde devletlerin toplumsal medya yoluyla birer doğruluk denetimi platformu fonksiyonunu üstlendikleri görülüyor.
Mücadele formülü çeşitliliğine ek olarak ülkeler tarafınca alınan öbür tedbirlerle de palavra haberin engellenmesi amaçlanıyor. İsveç’te rastgele bir düzenleme olmamakla bir arada çocuklara palavra haberlerin olumsuz tesirlerinin eğitim yoluyla verilmesi için bir çizgi sinema karakterinin (Bamse), hakkında duyduğu palavra haberler kararı harika güçlerini kaybettiği ve kaynağın doğrulanması gerekliliğini vurguladığı bir kısmın yazıldığı aktarılıyor.
Çin’de “dedikoduları ortadan kaldırmak/çürütmek” manasına gelen “Piyao” isimli bir uygulama yoluyla devlet denetimindeki basın kuruluşlarından, partiye bağlı mahallî gazetelerden ve türlü hükümet ünitesinden uygulama kapsamında doğrulanmış bilgi almak mümkün.
– Almanya’da detaylı düzenleme
Çalışmada, Aralık 2016’da Almanya Federal Meclisi (Bundestag) Araştırma Hizmetleri Ünitesi’nin palavra haberlerin yayılmasına ait bir rapor hazırladığı, rapora hususa dair ıslahat tekliflerini eklediği söz edildi. Bu raporun hazırlanmasında Almanya’daki siyasetçiler hakkındaki palavra içerikli Facebook paylaşımları ve ABD ile İngiltere’deki siyasi süreçlerin tesirli olduğu açıklandı.
Benzeri bir durumun Almanya’da 2017 yılı Federal Meclis Seçimleri’nde yaşanmaması için muhtemel tahlil yollarının arandığı ve bu kapsamda Ekim 2017’de Toplumsal Ağların Düzenlenmesi Kanunu’nun yürürlüğe girdiği anlatıldı.
Kanunun asıl gayesinin, toplumsal ağlardaki nefret söylemi ve palavra haberlerle uğraş etmek, toplumsal ağ platformlarını hesap verebilir hale getirmek ve gerekli hallerde platformlara cezai müeyyide uygulamak olduğu aktarıldı.
Sosyal ağlardaki hata ögesi barındıran nefret, istismar, hakaret ya da kamu sistemini sekteye uğratan içeriklerin, platformun kendisi tarafınca kaldırılmasını yasal sorumluluk çerçevesine alan bir düzenlemenin gerekliliğine vurgu yapıldığı tabir edildi. Kanunun sadece Almanya’da 2 milyon ya da daha fazla kayıtlı kullanıcıya sahip toplumsal ağlara uygulanabildiği bildirildi.
Kanun uyarınca toplumsal medya şirketlerinin açıkça yasa dışı olan içeriklerini şikayet gelmesinin üzerinden en geç 24 saat daha sonra kaldırması gerekiyor. Kelam konusu içeriğin yasa dışılığı ihtilaflı ise toplumsal ağa bu durumu soruşturması için 7 gün müddet veriliyor.
Almanya’da kanun kapsamındaki yükümlülüklerini taammüden ya da taksirle yerine getirmeyen toplumsal medya şirketlerine 50 milyon avroya varan para cezası uygulanabiliyor. Palavra haber bağlamında ayrıyeten Alman Ceza Kanunu’nda bir kimseye yönelik aslı olmayan, doğrulanamayacak yahut açıkça palavra haber yapmanın cezalandırılabileceği öngörülüyor. Bu kabahat bir siyasetçiye karşı, siyasetçinin kamusal faaliyetlerini yürütmesini zorlaştıracak biçimde işlenmişse 3 aydan 5 yıla kadar mahpus cezası verilebiliyor.
Almanya’da Toplumsal Ağların Düzenlenmesi Kanunu’nun yürürlüğe girdiği birinci 6 ayda Facebook, gelen şikayete tabi içeriklerin yüzde 21,2’sini, YouTube yüzde 27,1’ini, Google yüzde 46,1’ini, Twitter ise yüzde 10,8’ini kaldırdı.
– ABD’de kapsamlı bir dezenformasyon düzenlemesi yok
Raporda, ABD’de kapsamlı bir dezenformasyon düzenlemesine ait rastgele bir adımın atılmadığı açıklandı.
Ekim 2017’de Mark Warner, Amy Klobuchar ve John McCain üzere senatörlerin, “Dürüst Reklamlar Kanunu” teklifini ABD Kongresi’ne sunduğu, bu kanun teklifi uyarınca aylık en az 50 milyon görüntülenme sayısına sahip dijital platformların seçim reklamlarını şeffaf hale getirmelerinin istendiği söz edildi. Temsilciler Meclisi’nde de bunun muadili sayılabilecek bir teklifin sunulduğu ama bunların hiç birinin kanunlaşmadığı aktarıldı.
ABD Kongresi’nde biroldukça dinleme toplantısı yapılarak çevrim içi dezenformasyon ve palavra haberlere ait türlü soruşturmaların da yürütüldüğüne işaret edildi.
– Fransa’da mahpus ve para cezası
Raporda, Fransa’da basın özgürlüğüne ait yürürlükteki 29 Temmuz 1881 tarihindeki kanunun birfazlaca kere değişikliğe uğradığı kaydedildi.
Kanunda öngörülen medya mecralarının, kamusal alanlarda ya da toplantılarda posterler yoluyla ya da elektronik araçlarla yayılan her türlü yazılı, basılı, çizili, resmedilmiş, amblemli ya da yazı, kelam yahut görsel içerikli medya kanalları halinde satılmış yahut dağıtılmış bilgiler bütünü olarak tanımlandığı açıklandı.
Kanunun dezenformasyon ve mezenformasyona ait kararları kapsamında yanlışlanmış, kurgulanmış yahut kandırma gayesi ve makûs niyetle üçüncü bireylere bir şeyler atfetmiş, kamu nizamını bozan ya da bozabileceğine ihtimal verilen yanlış haberlerin yayımlanması, dağıtılması ya da bir daha üretilmesi, 45 bin avroluk bir fiyat ile cezalandırılıyor.
Buna ek olarak farklı hususlarda de ayrımcılık, hakaret ve aleni hakaret ile nefret hatası üzere problemler de düzenleniyor. Seçim Kanunu uyarınca da palavra haber, hakaret ve gibisi içeriklerin seçimlerin neticelerina tesir etmeleri durumunda bu çeşitten içerikleri paylaşanlar hakkında 1 yıl mahpus ve 15 bin avroya kadar para cezası uygulanabiliyor.
Fransa’da 22 Aralık 2018’de palavra haberlerin toplumsal medya bağlamında demokrasiye yönelttiği argüman edilen tehditlerin önüne geçilmesi için Enformasyonun Manipüle Edilmesine Karşı Gayret Kanunu yürürlüğe girdi. “Yalan Haber Kanunu” olarak da bilinen kanunla dijital mecralarda palavra haberlerin büyük bir süratte yayılmasının önüne geçmek ve yabancı devletler tarafınca toplumsal ağların manipüle edilmesini engellemek amaçlanıyor.
– İngiltere’de palavra haber konusunda yasal düzenleme bulunmuyor
Çalışmada, İngiltere’de palavra haberlere ait rastgele bir yasal düzenlemenin bulunmadığı bildirildi. Mevzuyu parlamento kurulları seviyesinde ele alan İngiltere’nin, palavra habere yönelik alternatif çaba biçimleri geliştirmeye çalıştığı aktarıldı.
Dijital irtibat platformlarının yaygınlık kazanmasıyla İngiltere’de toplumsal medyanın hem yabancı devletlerin ülke ortasındaki siyasi süreçlere müdahil bulunmasına birebir vakitte azınlıklara karşı nefret ve şiddeti teşvik eden içeriklerin artmasına sahne olduğu söyleniyor. Bu kapsamda İngiltere Parlamentosu Avam Kamarası bünyesindeki Dijital, Kültür, Medya ve Spor Kurulunda hususa ait inceleme başlatıldı. Kurulun hazırladığı raporda “yalan haber” tabirinin kullanılmaması gerektiği belirtilirken bunun yerine mezenformasyon ve dezenformasyon sözlerinin daha uygun düştüğü vurgulandı.
Söz konusu rapora nazaran gerek Brexit süreci gerekse Rusya ile siyaseten çatışmaya yol açan Sergey Skripal’in zehirlenme olayında dezenformasyonun toplum ve siyaset açısından barındırdığı mümkün sıkıntıların besbelli halde gün yüzüne çıktığı öne sürülüyor. Bütün bunların kararı olarak da teknoloji şirketleri tarafından çeşitli yasal sorumluluklar tayin edilmesi, bu şirketlerin kendi platformlarında yayımlanan ziyanlı ve yasa dışı içeriklere yönelik harekete geçmesinin kaide koşulması ve “zararlı içerik” kavramıyla kast edilmek istenenin ne olduğuna dair bir “Etik Kod” yazılması öneriliyor.
Çeşitli sistemlerle dezenformasyonun önüne geçmeye çalışan İngiltere’nin hem kamuoyunun yönlendirilmesinde birebir vakitte seçim süreçlerinde palavra haberin tesirini taban seviyeye çekmeye uğraştığı bildirildi.
Haber Sitelerinden Alıntı Yapılmıştır.