niye Bir Türlü Tatmin Olamıyoruz?

[amerikali]

niçin bir türlü tatmin olamıyorum? İşim var. Berbat bir çocukluk geçirmedim. Ailem hayatta. Kenarda harcayacak bir ölçü param var. İstediğimde dışarı çıkabileceğim arkadaşlarım var. Evet tahminen ülkede birtakım sorunlar var lakin benden daha makûs durumdaki beşerler benden daha keyifli. Neye sahip olursam memnun olacağım!?

Her ne kadar zahmetli günlerden geçsek de tarihî olarak çok konforlu vakit içinderda yaşıyoruz. Hayat beklentimiz eskiye nazaran hayli daha ilerde. Evvelki kuşakları felç eden hastalık ve kaygılar büyük oranda ortadan kaldırıldı. Artık hayatta kalmaktan çok kendini gerçekleştirmek için yaşayan ve bunu karşılayabilecek kaynaklara sahip insanlara dönüştük. Lakin tüm bunlar bizi daima tatmin etmeye yetmiyor. Evet, hayattaki olumlu olaylar bizi memnun ediyor fakat bu his vakit içinde yerini alışmaya ve basitlığa bırakıyor.

Peki ya bizler tatmin olmak için var olmadıysak?

Psikoloji araştırmalarında evrimsel perspektif değerli bir kavrama tabanı sağlamaktadır. İnsan psikolojisini yalnızca birey üzerinden değil çeşit üzerinden gözlemlememize imkan verir. Pekala beşerler daima bir biçimde tatmin olsalardı bu durum çeşit için faydalı olur muydu?

Araştırmacılara göre yanıt HAYIR (Baumeister vd., 2001). Şayet tatmin ve haz daima olsaydı cins için gelecekteki hasılatları elde etmeye yönelik harekete geçirici dürtü hayli az olurdu. Yani haz ve tatmin tek başlarına cins için o kadar da olumlu hisler değiller. Tatmin hissimizin süreksiz olmasının 4 temel ruhsal sistemi vardır.

1. 
   Sıkılma
   

İnsanlar olarak sıkılma konusunda öteki canlılardan epey daha yetenekliyiz. Bir köpek yahut kedi için sıradan bir peçete yahut top kısa yoldan cümbüş aracı olabilirken bizler sıkılmayı yok etmek için akla dahi sıkıntı gelecek metotlara başvururuz. 2014 yılında yapılan bir çalışmada iştirakçilerden bir odada tek başlarına 15 dakika oturmaları ve düşünmeleri istenmiştir. Odadaki masanın üstünde can acıtsa da ziyanlı olmayan ufak bir elektroşok düzeneği vardır. İştirakçilere deneydilk evvel kendilerine elektrik vermeyi planlayıp planlamadıkları sorulduğunda her biri bunu yapmayacağını hatta gerekirse elektroşoka maruz kalmamak için araştırmacılara para verebileceklerini söylemişlerdir.

Peki çalışmanın kararı nasıl olmuş olabilir? Enteresan bir biçimde kendilerine asla elektroşok vermeyi düşünmeyen bu iştirakçilerden adamların %67’si ve bayanların %25’i kendilerine birden çok kere elektroşok vermişlerdir.

Bu bireyler kendi fikirleriyle kalmaktan o kadar rahatsız olmuşlar ki elektroşok vermek bile bundan daha makul gelmiş. Bu sebeple günlük hayatta kullandığımız bir epey uygulama (sosyal medya, oyunlar, diziler vb.) bizleri sıkılma anlarından çekip çıkaran özelliklerle dolu. Hatta bunun için eğlenceli yahut ödüllendirici olmalarına dahi gerek yok. En azından badireyi bir süre ertelemeleri bizim için kâfi.

1. 
   Olumsuzluk Yanlılığı
   

Olumsuzluk yanlılığı hayattaki olumsuz durumlara olumlu olanlardan daha fazla dikkat ettiğimizi anlatmaktadır. Her ne kadar kulağa pek karamsar gelse de araştırmacılar sade bir biçimde kötü yeterliden daha kuvvetlidür demekte. Yani kendimize, başka insanlara, hayata ve geleceğe bakarken olumsuz olaylara daha dikkat kesiliyoruz. Çocukluk çağındaki yaşantılarımızı düşünürken çoklukla olumsuz olanlar daha süratli bir biçimde aklımıza geliyor. Hatta pek âlâ bir çocukluk geçirdiğimizi söylesek de bir daha de olumsuz anılarımızı hatırlamakta daha süratli ve aktifiz. Pekala niye bu biçimde yapıyoruz? Hepimiz acıdan zevk alan mazoşist bireyler miyiz? Tahminen kimilerimiz öyledir lakin çoğunluğumuzun bunu yapma niçini bir daha evrimsel. Olumlu hisler onları deneyimleyen kişi için pek değerli, hoş, ödüllendirici ve manalı. Fakat olumsuz hisler ve tecrübeler yalnızca makûs ve üzücü olmanın haricinde tehlikeli, korkutucu ve kaygılandırıcı. Son saydığım hisler hayatta kalmamız için elzem olanlardır. Bu hisleri ortaya çıkaran tecrübeler yahut bireyler çabucak tespit edilmeli ve çözülmeli, aksi takdirde hayatta kalma ihtimalim azalabilir. Bu bilinçdışı sistem bizi olumsuz olayları daha süratli ve fazla hatırlamaya ve onları daha çabuk fark etmeye zorlar. Bu yüzden istemsiz de olsa olumsuz hislere karşı bir yanlılığımız kelam konusudur.

1. 
   Ruminasyon
   

Türkçeye makus bir biçimde bilişsel geviş getirme olarak çevrilen bu kavram, bir mevzuyu, olayı, kanıyı, tecrübesi zihnimizde tekrar yine oynatmamız ve düşünmemiz manasına gelir. Sınıfta yaşadığınız utanç verici bir anı yine yeniden düşünmeniz yahut size aksi davranan birisine zihninizde tekrar yeniden had bildirmeniz… Liste uzayarak masraf. Ruminasyonu hepimiz yaparız. Çoklukla birebir senaryoyu tekrar yine yaşayarak mümkün tehlikeleri fark etmeye yahut misal bir durumda ne yapacağıma dair bir strateji üretmeye çalışırım. Lakin bu ruminasyonun hayli ufak ve faydalı bir kısmı olabilir. Geri kalan büyük kısmındaysa gereksiz yere tıpkı olumsuz duyguyu yaşamak ve onu hayatımda daima kılmak için geviş getirir üzere tekrar yeniden yaşar ve kendime acı çektiririm. Bu yüzden ders çıkarmak ve birebir yanılgıyı yinelamamak için kullanabileceğim bu mekanizmayı kendimi çıkılamaz bir çukura sokmak için kullanmaya başlarım.

1. 
   Hedonik Adaptasyon
   

Hedonik, haz ile alakalı demektir. Adaptasyon ise ahenktir. Buradan yola çıkarak hedonik adaptasyona, vakit içinde haz veren hislerin bedendeki tesirlerinin kaybolması ve bedenin hazdan evvelki haline yeniden gelmesi diyebiliriz. Biraz karışık olmuş olabilir, haydi bu mevzuyu biraz açalım. Örneğin orta halli bir mutluluk/huzur halindesiniz yahut telaşlı ve gerginsiniz. Girdiğiniz imtihandan yahut projeden hoş bir muvaffakiyet ile çıktınız. Memnunsunuz, gururlusunuz, başarılı ve tatmin olmuş hissediyorsunuz. Bu hisler ne kadar müddet daha sizinle olacaklar? 1 gün? 2 gün? 1 hafta? Sizi bilmem fakat hoş bir haberin tesirini 1 haftadan fazla yaşayan pek az kişi tanıdım. Ekseriyetle ne kadar sevindirici olursa olsun her şey vakit içinde tesirini yitirmekte. Yani duygudurumumuz ana çizgiye (base-line) ahenk sağlamakta.

Kulağa üzücü geliyor, eh biraz da o denli. Her olumlu his -olumsuz hisler da öyle- vakit içinde tesirini yitirmekte ve duygudurumumuz ana çizgiye yaklaşmakta. elbette burada da evrimsel bir sistem bulunmakta. Yeni maksatlar ve rotalar çizmek için ortasında bulunduğumuz şartların vakit içinde bize yetmemesi yahut eskisi kadar yeterli hissettirmemesi gerekli. Yeni bir icat için eski şartta bizi rahatsız eden bir şeylerin olması gerekli. Büsbütün huzura ve tatmine ulaşmış birisi niye bu durumu değiştirmek için yeni bir arayışa girsin ki?


Peki artık ne yapacağız?

Hayatta asla tatmin olamayacaksak niye yaşıyoruz ki?

İşte burada temel karşılığa yaklaşıyoruz. Tatmin olmamak bir başarısızlık yahut kaybediş manasına gelmiyor. Tam bilakis çok olağan ve fonksiyonel bir insan olduğumuz manasına geliyor. Tabiatımızın gereklerini yerine getiriyoruz. Nasıl bir kedi hareket eden küçük objeler karşısında heyecanlanıyor yahut kuşlar yuvalarını çöplerden temizliyor, bizler de devamlı bizi ödüllendirecek yeni gayeler ve tecrübeler peşinde hazza ulaşıyoruz. Bu haz yeni bir gaye bulana kadar bize yetebilir fakat onu tükettikten daha sonra bir başkasına geçmemiz bizim için en faydalısı olur. Bu süreçte vakit zaman tatminsizlik yaşayabiliriz ki bu olağandır. Bize tahminen de yeni bir şeyler denememiz gerektiği bildirisini verir. hayatımıza manalı ve yeni zaferler gerekiyor demektir.

Bir şeyler başarmak için tatminsizlik ve rahatsızlıktan kaçmamalı tam bilakis onların üstüne giderek bu hislerden bir daha sonraki tatmin nesnesine uzanmalıyız. Başarılı insanların davranışlarına baktığımızda bu hisleri bir yol gösterici olarak kullanmaktalar. sıradan, ödüllendirici olmayan ve bizi ileri taşımayan dikkat dağıtıcılarla bu hisleri gölgelemek uzun vadede çıkarımıza değildir.

Bu süreçte kendi kıymetlerimizi oluşturmalı ve mefkuresini kurduğumuz kişi olma yolunda bedel verdiğimiz davranışları gerçekleştirmeliyiz. Hudutlu ilgi ve dikkatimizi değerli ve manalı bulduğumuz işlerle ve kanılarla harcamalıyız. Bunun için de dikkatli bir plan ve uygulanabilir stratejiler geliştirmeliyiz. İşe günümüzü ve isteklerimizi planlayarak başlamalıyız. Şayet bu planları başarır ve anlamlı/değerli bir gün geçirdiğimizi görürsek bu zaferi kutlayabilir ve tatmin olma hissini bir daha yaşarız.