Hipnozun Teorik Açıklamaları

Bu hususun biraz baş karıştırıcı bir istikameti var. Bu kısmın baş karıştırıcı olmasının sebebi insan beyninin karmaşık bir yapıya sahip olması yanı sıra hipnozun kendisininde karmaşık bir yapıya sahip olmasıdır. Aşağıda okuyacağınız hipnoz teorilerinin hepsi epey istikametli bir kavram olan hipnozun yalnızca bir tarafını tabir eder.

Disosyasyon Teorisi

Hipnoz durumunda olan bir kişi disosyasyonu hipnoterapiste genlikle şu biçimde söz eder: “Zihnimin bir kısmı sizin ve söylemiş olduklerinizin farkında iken, zihnimin başka kısmı öteki yerlerde (sahilde-ormanda vs.vs.) olabiliyordu.”

Hipnoz kelam konusu olduğunda disosyasyon o kadar değerli bir bahistir ki belirli bir derecede disosyasyon olmadan hipnoz durumunun var olması zordur denilebilir. Hipnoza giren kişinin disosiye olma kapasitesi arttıkça hipnozun derinliği de artar. hem de şuur ve bilinçdışı zihnin hipnozda disosiye olması hipnoz uygulamalarının belkemiğidir (Yapko,2003)

Birtakım hisleriniz, fikir ve davranışlarınız, kişiliğinizden, öbür niyet ve davranışlarınızdan bağımsız hareket etmeye başladığında disosyasye oldunuz demektir. Bu teori hipnozu bir disosyasyon olarak ele alır. Hipnozdaki bireyleri de disosye olmuş bireyler olarak ele alır.

Ernest Hilgardı’ın Neodisosyasyon teorisine bakılırsa insanın simultane çalışabilen çoğul kognitif sistemleri mevcuttur. Bu sistemler hipnozda olunmayan vakit içinderda yönetici ego (executive ego) tarafınca denetim edilmektedir. Kognitif sistemin içeriğnde alışkanlıklar, tavırlar, önyargılar, ilgiler ve öteki bilinmeyen yetenekler bulunur. Hipnoz durumunda pek epeyce alt kognitif sistem yönetici egonun kontrolünden çıkar ve bunun kararı olarak alt kognitif sistemler otomatik ve disosiye olmuş vaziyette (birbirinden bağımsız ve habersiz) hareket ederler.

Bu teoriye bakılırsa hipnoz esnasında şuurlu ve bilinçdışı zihinsel durum içinde bir disosyasyon (ayrışma) meydana gelir ve bunun kararı olarak bilinçdışı zihin telkinleri kabul eder.

Hipnotizabilite ve disosyasyon kapasitesi içinde bulunacak korelasyonlar bu teorinin doğruluğunu büyük oranda ortaya çıkaracaktır. Bu teori hipnozun kimi karakteristik özelliklerini açıklayabilmektedir fakat açıklayamadığı pek epeyce mevzu da mevcuttur.

PASİFİZASYON TEORİSİ

Hipnoz durumunda olan beşerler çoklukla daha pasif bir duruma geçerler. Bu teoride hipnozu bu şkelilde insanların pasif bir duruma geçebildiği özel bir zihinsel durum olarak açıklar. Fakat bu teori hipnoz durumunda pasif kalabilen bir insanın hipnoz durumu bozulmadan nasıl faal (arousal) duruma geçebildiğini açıklayamıyor. Hipnoz durumunda olan insan daha pasif psikofizyolojik duruma geçmektedir. Fakat bu sefer hipnoterapist faal rol almaktadır. Danışan etkinlik misyonunu terapiste bırakarak kendisi pasif olarak rahatça uzanmaktadır. Bu durumda yanıtlanması gereken soru şudur; pasif bir pozisyona geçerek aktivasyon nazaranvini bir diğerine verdiğinizde siz nitekim o esnada pasif misinizdir?


ROL OYNAMA (ROLE PAYYİNG) TEORİSİ

Bu teoriyi California Üniversitesinden Dr.Theodore Sarbin öne sürmüştür. Rol yapma teorisini savunanların esas dayanağısadece ve yalnızca hipnoza özel yalnızca ve yalnızca hipnoz durumunda meydana gelen ruhsal, biyokimyasal yada nörofizyolojik bir değişiklik olmamasıdır. Bu teoriyi savunanlar bu yüzden hipnoz durumunun uygulanması ile meydana getirilebilen değişikliklerin, hipnoz durumu olmadan da (danışan gereğince motive olduğunda) meydana getirilebileceğini savunmaktadır. Bu teoriyi savunanlara göre hipnoz lakin hipnoza girmiş insan rolü yapmayı kişi kabul ettiğinde mümkün olmaktadır. Bu teorisyenlerin savını daha açıkça tabir etmek gerekirse hipnoz durumu yalnızca ve yalnızca bir rol yapmaktan ibarettir.

Bu teoriyi test etmek isteyen ordinaryüs Prof.Dr. Martin Orne (psikoloji ve psikiyatri profesörü) bir deney (1959, 1971) düzenler. Bu deneyde bir küme insan hakikaten hipnoza alınıp bir odaya konulmuşlardır. Öbür bir küme beşere ise hipnozdaymış üzere rol yapmaları talimatı verilerek tıpkı odaya konulmuşlardır. daha sonra tecrübeli kimi hipnoz uygulayıcalarından kimin hipnozda olup, kimin yalnızca hipnozdaymış üzere rol yaptığının belirlenmesini istemişlerdir. Tecrübeli hipnoz uygulayıcıları kimin rol yaptığını kimin ise hakikaten hipnozda olduğunu ayırmakta zorlanmışlardır. Lakin burada şu nokta epeyce değerlidir ki bir insan yalnızca hipnozdaymış rolü yaparsa hakikaten hipnoza geçebilir. Yani rol yaptığını sananlar tahminen de rol yapmıyordu da hakikaten hipnozdaydı.

Hipnozu başlatmak için kullanılan tekniklerden birinin ismi “sanki” (as if) tekniğidir. Bu teknikte insanları hipnotik trans durumuna götürmek için hipnotik transtaymış üzere rol yapmaları istenir ve şahıslar gerçektende hipnoza girer.

Araştırmacılar, nitekim hipnotize edilen biriyle sırf hipnotize olmuş üzere davranan bir kişinin davranışlarının birbirinden ayırt edilmesinin mümkün olduğunu göstermiştir. Hipnoza pek yatkın olan denekler doğal davranırlarken, hipnotize edilebilirliklerinin düşük olduğu kanıtlanmış deneklerden hipnotize olmuş üzere davranmaları istenmiştir. Bu ortada deneğin hangi kümeye dahil olduğu, deneği yapan kişi tarafınca bilinmemektedir. Hipnotize olmuş üzere davranan denekler, kendilerinden beklendiği üzere hipnozun gereklerini yerine getirmişlerdir. Fakat öznel tecrübeleri ile ilgili olarak lisana getirdikleri şeylerle sahiden hipnotize edilen şahısların söylemiş oldukleri içinde değerli farklar görülmüştür (Zamansky, Bartis, Hillgard, 1978)

Hipnozdaki şahıslara bir ışığa baktıkları telkin edildiğinde pupil (gözbebeği) hareketleri gözlenmiştir. halbuki Hipnozdaymış taklidi yapan insanlara (simulations) bir ışığa baktıkları telkin edilirse hiçbir yanıt alınamayacaktır.


Bir psikolog ve filozof olan William James şöyleki soruyor: “Bir insan keyifli olduğu için mi gülümser, yoksa gülümsediği için mi memnun olur?”

Sonuç olarak rol yapma teorisyenleri diyor ki sahiden hipnoz diye bir şey yoktur her şey yalnızca insanların hipnoz denilen senaryoya uymalarından ibarettir. Lakin deher neysel sonuçlarda şunu gösteriyor ki hipnozun rolünü yapmakta, hakikaten hipnozda olmaktan farksız değil. Başınız yeterlice karıştı değil mi? Baş karışıklığı yaratmakta Ünlü Hipnoterapist Milton Erickson’un hipnoz için kullandığı bir teknik. Fazla başınız karışırsa hipnoza gidebilirsiniz. Siz siz olun bu kitabı okumayı bitirmeden hipnoza girmeyin.

DEĞİŞTİRİLMİŞ BİLİNÇLİLİK HALİ TEORİSİ (ALTERED STATE OF CONSCIOUS THEORY)

Bu teoriye nazaran hipnoz birtakım indüksiyon biçimlerinin uygulanması ve dikkatin daraltılarak bir odağa yönlendirilmesi ile olağan bilinçlilik durumundan farklı bir bilinçlilik durumu yaratmaktadır. Bu değiştirilmiş bilinçlilik durumunda kişinin bilinçdışı süreçlerine ve duygusal dünyasına giriş epey daha kolay olmaktadır.

Bu teori hipnozu değiştirilmiş bilinçlilik olarak kavramlaştırmaktadır. Pekala lakin bilinçlilik nedir? Değiştirilmiş bilinçlilik halini kavrayabilmemiz için bilinçliliği birinci olarak kavramak gerekmez mi? Bu metinleri okurken bilinçlilik durumunuz her an değişmektedir. Her an değişebilen ve belgisiz bir kavram üzerinden diğer bir kavramı (hipnoz) açıklamak ne kadar mümkündür?

GERÇEKLİK TESTİ TEORİSİ (REALTY TESTİNG THEORY)

Bu teori fizikî teori olarakta bilinir. Bu teoriye nazaran formal hipnoz uygulaması esnasında kademeli olarak danışanın dış dünya ile irtibatı minimuma gerçek indirilmektedir. Danışan dış dünya ile ilişkiyi azaltmaya gözlerini kapatarak başlar. İçsel duyulara hakikat odaklanmaya başlar. Hipnoza yanlışsız giden kişi birinci olarak gözlerini kapatır. daha sonra yavaş yavaş ana caddeden gelen trafik seslerine dikkatini vermemeye başlar. Kişinin dikkati dıştan içe gerçek yönelmeye başlar. Bunu şu biçimde örneklendirebiliriz. Şu anda etraftan gelen sencak isterseniz etraftaki seslere pür dikkat kesilebilirsiniz. bu biçimde yaparsanız etrafınızdaki gerçeği test etmiş (realty testing) olursunuz. Pekala bir insanın özel bir ortamda realiteyi test etmesi engellenirse ne olur? bu biçimde bir engelleme durumunda o insanın etrafta algıladığı realite yanlışsız olsun yada yanlış olsun gerçek realiteye dönüşmeye başlar. Bu teorisyenlere bakılırsa de hipnozda meydana gelen şey işte budur. Hipnozda dış dünyadan gelen duyuları ve ikazları azaltırız ve içsel algılama süreci başlar. O esnada her ne algılyorsak bizim realitemiz olma eğilimi vardır. Hipnozda telkinlerin realiteye dönüşmesini kolaylaştıranda hipnozun bu özelliğidir.

Avustralya’lı psikologlar Peter Sheehan ve Kevin McConkey hipnozu uygulamanın epey değişik bir yolunu bulmuşlardır. Bu yolda danışan dış dünyadan en çok soyutlanabileceği bir odaya alınır ve dış dünyadan geri bildirim alması mümkün olduğu kadar engellenir. bu biçimdece denekler içsel yaşantılarını algılamak zorunda bırakılırlar. Bu deneklerde hipnozdakine fazlaca fazlaca benzeyen durumlar görülür. Bu teoriye bakılırsa hipnoz durumunu meydana getiren şey beş duyuya en az bakılırsav verilerek, dikkatin dış dünyadan iç dünyaya gerçek yöneltilmesidir ve bunun kararı olarak o esnada hipnoterapistin telkinleri realite olarak kabul edilir zira dış dünyanın realitelerine kişi o esnada aslına bakarsan epey uzaktır.

Bu teorinin ne kadar hakikat ne kadar yanlış olduğunu test etmek kolaydır. Bir insan beş duyudan gelen uyaranları en aza indirdiğinde hipnoz durumuna geçebiliyorsa bu teori hakikat demektir.

Hipnoz uygulamaları esnasında danışanların dış ortamdan izole olmaları hipnotik transı kolaylaştırmakta ve derinleştirmektedir. Fakat bir self hipnoz konusunda tecrübeli bir insanın Taksim meydanında bile kendine self hipnozu uygulayabilmesi bu teorinin de tam manası ile geçerli olmadığını gösteriyor.


Davranışçı Teoriler

Davranışçı yaklaşımlar hipnoz ile meydana getirilen hipnotik fenomenlerin insanların olağan hallerinde de meydana getirilebileceğini savunmaktadır. Onlara nazaran hipnozdaki şahıslar yalnızca hipnozdaymış üzere davranmaktadır. Fakat bu teori anestezi olmadan yalnızca hipnoanestezi ile 4-5 saat sürebilen ağır ameliyatların nasıl gerçekleştirilebildiğini olağan olarak açıklayamıyor. beraberinde bu teori yaş geriletmesi sırasında gözlemlediğimiz babinski refleksini ve sujelere telkinle gösterilebilen halüsinasyonları açıklayamamaktadır.


Hemisferik Teori

Sol beyin ise çoklukla manalı konuşma, syntax, yazma, okuma, aritmetik ve ritimden sorumludur.

Sağ beyin görsel, uzaysal konfigrasyon, holistik tahliller, melodi, imajinasyon, yorum ve mecazi manaları proseslendirmede tesirlidir. Bu teoriye göre hipnoz esnasında sol beyin inhibe olmaktadır. Bu teoriye göre hipnoza direnç sol beynin manifestosudur. Kendimi en yakın hiseettiğim teori bu teoridir.

Bu teorinin daha geniş açılımını üye sayfalarında bulabilirsiniz.

Uyku Teorileri (Pavlov’un ve Eski Magnetistlerin Teorisi)

Bu teoriye nazaran hipnoz da uyku üzere beyin korteksinin inhibisyonundan (ket vurulmasından ) ibarettir. Hipnozda bu inhibisyon daha sonludur uykuda daha derindir. Son bilimsel araştırmalar ve EEG çalışmaları hipnozun uyku ve uyanıklık haricinde bilinçliliğin kaybolmadığı özel bir hal olduğunu gösterdiğinden hipnozun uyku olduğunu sav eden teoriler geçerliliğini kaybetmiştir fakat aşağıdaki niçinler hipnoz ile uyku içindeki uzaktan akrabalığın kanıtı olarak gösterilmektedir.

1) Hipnozda olan şahısların uygun telkinlerle uykuya geçirilebilmesi

2) yavaşça bir uykuda olan şahısların telkinlerle daha rahat hipnotize edilebilmesi.

Psikanalitik Teoriler

Psikanalitik teorilerde hipnotistin parental bir rol oynadığı var iseyılır. Freud’a nazaran hipnozda operatör, sujenin çocukluk çağındaki otoriter babasının rolünü oynar. Hipnozda Hipnotistte baba üzere omniponent bir rol üstlenir. Bu teori gerçek olsaydı otoriter bir babaya sahip olanların otoriter yaklaşımlarla daha kolay hipnoza girmeleri gerekirdi. Şayet bu teori gerçek olsaydı erkekler daha düzgün hipnotist olabilirlerdi. halbuki araştırmalar erkek ve bayan olmanın belirleyici olmadığını göstermektedir.

Bütün psikanalitik hipnoz teorileri, sujenin içgüdüsel dileklerinin tatmin sorunu etrafında toplanır. Psikanalistlere nazaran hipnotik durumda da bir çeşit tarnsferans meydana gelmektedir.


Sonuçlar:

Tek bir hipnoz teorisi hipnozu açıklamak için yetersiz kalmaktadır.