Paranın geleceği: Merkez Bankası Dijital Parası

dunyadan

Global Mod
Global Mod
Paranın geleceği: Merkez Bankası Dijital Parası
Prof. Dr. İtimat Delice, Merkez Bankası Dijital Parasının özelliklerini, öteki dijital paralardan farkını ve dünyadaki uygulamalarını AA Tahlil için kaleme aldı.

***

Günümüzün baş döndürücü teknolojik gelişmeleri, üretim, ticaret, pazarlama, finans üzere alanlarda dijital ortamların ehemmiyetini artırdı. Bu süreçte e-Ticaret, kağıtsız ticaret üzere kavramlar etrafında yeni iş süreçleri gelişmeye başladı. Bu yeni devrin öne çıkan özelliklerinden birisi, finansal eser ve hizmetlere daha geniş kısımların erişimini mümkün kılacak yeniliklerin süratli biçimde uygulamaya geçirilmesi oldu. Öbür taraftan bu süreç mali alanda da kıymetli dönüşümlere kapı araladı. Bilhassa kripto varlıkların ortaya çıkışı yeni bir periyodun habercisiydi.

Tarih boyunca insan gereksinimlerinin ve ekonomik faaliyetlerin değişmesine/çeşitlenmesine paralel olarak paranın formu da değişmiştir. Takas sistemi, mal para, tartı para, madeni para, temsili para üzere evrelerden geçerek 20. yüzyılda kağıt para formuyla sonuçlanan süreçte yeni bir etabın ayak sesleri duyuluyor. Ticari bankaların oluşturduğu kaydi para, EFT, kredi kartları, internet bankacılığı, taşınabilir bankacılık üzere uygulamalarla başlayan elektronik para formu daha ileri bir dönüşüm sürecine girdi. Fizikî para çağını sonlandırabilecek olan bu dönüşüm sürecinin uzun vadede ticari ve finansal alakalar, makroekonomik siyasetler, ekonomik faaliyetlerin yapılış biçimleri, ödeme sistemleri, üreticilerin ve tüketicilerin davranışları ve memleketler arası para sistemi üzerinde değerli tesirler doğurması kaçınılmaz.

– Paranın yeni biçimi: Dijital para

Paranın dijital ortamda var olması yeni bir olgu değil. Lakin günümüzde kart tabanlı süreçlerden, yazılım tabanlı süreçlere yanlışsız geçiş kelam konusu. Dijital para olarak isimlendirilen varlıkların evvelkilerden farkı, fizikî bir biçime dönüştürülememesidir. Bu manada para sistemi içerisinde giderek yaygınlık kazanan üç farklı dijital para formundan bahsedilebilir: kripto paralar, sabit coinler ve merkez bankası dijital paraları.

2009’da Bitcoin ile para ve finans dünyasına giriş yapan ve blockchain teknolojisi üzerinden süreç yapılan kripto paralar yatırım ve ödeme aracı olarak tasarlanmışlardı. Fakat, merkezi olmayan yapıları, çabucak hemen yaygın biçimde kabul görmemeleri, düzenleme-denetleme düzeneklerinin yetersizliği ve bilhassa istikrarsın bedeller niçiniyle bu işlevleri faal olarak yerine getiremediler. Kripto varlıkların süreç gördüğü piyasalar ile klasik piyasalar içinde çabucak hemen gereğince kuvvetli bağlar kurulamadı. Başka taraftan, bilhassa spekülatif karakterleri ve yasadışı faaliyetlerin finansmanında kullanılma olasılıkları niçiniyle vakit zaman birtakım ülkelerde kripto para platformları üzerinden yapılan süreçlere kısıtlamalar getiriliyor.

Sabit coinler ise bir prestiji parayı, öbür bir varlığı (kripto varlıklar dahil) yahut varlık sepetini destek alarak çıkarılan dijital paralardır. Yüklü olarak merkez bankası parası ile desteklenecek biçimde çıkarılmaları niçiniyle daha istikrarlı bir görünüme sahipler. Volatiliteyi azaltmak üzere tasarlanan bu paraların istikrarı, bunları destekleyen rezerv varlıkların kalitesine bağlı. Bağlı bulundukları paraların (varlıkların) prestijine bakılırsa, hem ulusal tıpkı vakitte memleketler arası ödemelerde kullanılmaya daha elverişli araçlar olarak değerlendirilirler. Fakat 2022 başlarında piyasada yaşanan sert dalgalanmalar sabit coinlerle ilgili güvenilirlik algılarında bozulmalara niye olurak düzenleme ve denetleme taleplerini artırdı.

– Merkez Bankası Dijital Parası

Merkez bankaları, kripto paraların ve sabit coinlerin klasik ödeme sistemlerine rakip olmalarının doğurabileceği istikrarsızlık tasaları niçiniyle [1] alternatif araçlar üzerinde çalışmalara başladılar ve Merkez Bankası Dijital Parası (CBDC) gündeme geldi. Fizikî olmayan CBDC’ler, elektronik ortamlarda üretilen ve kullanılan paralardır. Prestiji paranın dijital versiyonu olarak görülebilirler. Direkt yasal bir ödeme aracı olarak bu para, alışverişlerde ve her türlü ödeme sürecinde elektronik cüzdanlar üzerinden banknot üzere kullanılabiliyor. Süreçler dijital ortamda para otoritelerinin nezaret ve kontrolü altında gerçekleştiriliyor. Bu paraların da yüklü biçimde blockchain teknolojisine dayalı olarak çıkarılacakları öngörülüyor. Perakende yahut toptan (finansal kurumlara yönelik) olmak üzere iki farklı biçimde uygulanabilen bu dijital paralarla elektronik ortamda süreçler daha kolay, daha süratli, daha inançlı ve daha düşük maliyetle yapılabilecek. Gerilerinde merkez bankalarının bulunması bu paraları kripto varlıklardan da ayırıyor. Kripto paraların çok oynaklık gösteren bedelleri niçiniyle taşıdıkları yüksek risk, CBDC’ler kelam konusu olduğunda bunları çıkaran merkez bankasının güvenilirliği çerçevesinde kıymetli ölçüde ortadan kalkacaktır.

CBDC’ler finansal istikrar ve para siyasetlerinin yanı sıra ödeme sistemleri, ticari bankaların faaliyetleri üzere biroldukca alanı etkileyecek. Bu paraların yürürlüğe konulmasıyla bir arada, finansal hizmetlere erişimin uygunlaşması (özellikle bankacılık hizmetlerini kullanamayanlar ve az kullananlar için kolaylıklar sağlaması), ödeme sistemlerinin suratı ve aktifliğinin artması, döviz süreçlerinin daha süratli ve daha düşük maliyetle gerçekleştirilmesi, kayıt dışı faaliyetlerin ve vergi kayıp/kaçaklarının önlenmesi ve nakit süreçlerin taşıdığı kimi risklerinin ortadan kaldırılması bekleniyor. Öteki taraftan, bu paralar memleketler arası ödemelerde ihtilafların ortadan kaldırılmasına katkı yaptığı ölçüde dış ticaret süreçlerini kolaylaştırabilir; tasarruf sahipleri için eser yelpazesini genişletebilir ve finansman kaynaklarını çeşitlendirebilir.

Uluslararası ticari ve finansal süreçlerde kullanılan ve rezerv para olarak fonksiyon nazarann paraların dijital ortama taşındıktan daha sonra da bu işlevlerini icra etmeye devam edecekleri, bu alanlarda da epey paralı bir milletlerarası para sisteminin işlerlik kazanacağı söylenebilir. Bu manada global ölçekte bir ülkenin parasının değerini/gücünü belirleyen faktörler (ekonomik büyüklük, dış ticaret hacmi, finansal sistemin gelişmişlik seviyesi, açıklığı ve istikrarı, teknolojik üstünlük, türel ve kurumsal yapı, siyasi ve askeri güç, vb.) CBDC’ler için de geçerli olacaktır.

– Ülke uygulamaları

Kripto paraların oluşturduğu baskı ve CBDC’lerin potansiyel faydaları dikkate alınarak biroldukca ülkede merkez bankaları hususla ilgili araştırmalar yürütmeye; birtakım ülkeler fizikî paraların yanı sıra CBDC ihracı için hazırlıklar yapmaya başladı; birkaç ülkede bu paralar süreç görme kademesine geldi. 2020’de CBDC’yi birinci vakit içinderda Bahamalar Merkez Bankası “Sand Dollar” ismiyle uygulamaya geçirdi, bunu 8 ada iktisadının merkez bankası pozisyonundaki Doğu Karayipler Merkez Bankasının çıkardığı “DCash” izledi. Gerisinden Nijerya Merkez Bankası “e-Naira” ve Jamaika Bankası “Jam-Dex” isimli CBDC’leri deverana soktular. Çin 2020’de Dijital Yuan (e-CNY) için başlatmış olduğu pilot uygulamayı 2023’te genişletmeye hazırlanıyor. G20 ülkelerinin birçoğu da pilot uygulama yahut süreç geliştirme aşamasındalar. Bu manada gelişmiş ülkeler içinde öne çıkan ülke ise İsveç. İsveç Merkez Bankası CBDC’yi (e-krona) özel ödeme altyapısının kıymetli bir bileşeni olarak planlıyor. Türkiye dahil birfazlaca ülkede merkez bankaları hususla ilgili araştırmalarını sürdürüyor; sistemin nasıl kurulup, işletileceği, altyapı meselelerinin nasıl giderileceği üzere mevzular üzerinde çalışmalar yürütülüyor. Global para ve finans alanında öncü pozisyonundaki ABD ve Avrupa bu mevzuda öteki ülkelerin daha gerisinde. Avrupa Merkez Bankası CBDC’yi nakit paranın alternatifi değil, tamamlayıcısı olarak kıymetlendiriyor; Fed bu manada daha temkinli ilerleyerek farklı projeler (FedNow gibi) çerçevesinde çalışmalarını sürdürüyor.


hemen çabucak sürecin başında olunduğu için bu para ünitesinin nasıl çıkarılacağı, nasıl kullanılacağı, bilgi akışı, zımnilik üzere konularda çözülmesi gereken kıymetli sıkıntılar bulunuyor. Bu süreçte ticari bankaların pozisyonunun ne olacağı; paranın büsbütün dijitalleşmesinin, finans kuruluşlarının faaliyetlerini ve mali transfer düzeneğinin işleyişini, ötürüsıyla para siyasetini nasıl etkileyeceği bahislerinde birtakım belirsizlikler kelam konusu. Öteki taraftan, dijital para üniteleri üzerinden gerçekleştirilecek memleketler arası sermaye akımlarının idaresi konusunda da değerli problemlerle karşılaşılacaktır. Mevzuyla ilgili memleketler arası düzenleyici çerçevelerin oluşturulamaması, denetim ve uyumu sağlayacak kurumsal yapıların kurulamaması niçiniyle bu alanlar ülkelerin ferdi gayretlerine bağımlı ve dağınık bir manzara arz ediyor. Bunun için global bir uyum gerekiyor.

Sonuç olarak, para hakkındaki bildiklerimizin büsbütün değişeceği yeni bir dünyaya hazır olmalıyız. Günümüzde paranın yeni formunun dijital bir karakter taşıyacağı konusunda ortak bir kabul oluştu. Paranın evriminde gelinen bu yeni etap, her yenilik üzere, birtakım fırsatları ve riskleri de birlikteinde getirecek. Paranın merkezi, kağıt paradan CBDC’lere hakikat kayarken, bilhassa değişim aracı işleviyle bunlarla rekabet eden kripto varlıkların ve sabit coinlerin de para alanında kıymetli bir yer tutacağı öngörülebilir. Geleceğe ait fazlaca sağlıklı iddialar yapılamamakla bir arada, uygulamaya geçirilmeleri halinde CBDC’lerin uzun bir süre mevcut fiziki paralarla birlikte dolanımda olmaları beklenebilir. CBDC uygulamalarında başarılı sonuçlar alınabilmesi için uygun yasal ve kurumsal çerçevenin oluşturulması, altyapı meselelerinin giderilmesi ve bu bağlamda merkez bankalarının bir daha yapılandırılması da gerekecek.

[Prof. Dr. İnanç Delice, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, İİBF, Finans ve Bankacılık Kısım Başkanı]

[1] Merkez bankalarını bu mevzuda temkinli olmaya iten niçinler içinde, kontrol boşlukları, sistemin siber akınlara maruz kalma riski, kara para aklanması, yasa dışı faaliyetlerin finansmanı üzere bahisler öne çıkmaktadır.

*Makalelerdeki fikirler muharririne aittir ve Anadolu Ajansının editöryal siyasetini yansıtmayabilir.

Haber Sitelerinden Alıntı Yapılmıştır.